دیاردەى ئابووری بەرخۆریی لە هەرێمی كوردستان
- Mar 26, 2025 | دانا حەمید
داگرتنی PDF
پێشەكی
ئەوەى لەم توێژینەوەیەدا دەچینە ناوى و باسی‌دەكەین، دیاردەی بەرخۆریی و مەسرەف و لێكەوتەكانییەتی لە هەرێمی کوردستاندا. لیرەدا هەرێمی كوردستان وەك قەوارەیەكی سیاسی – ئابوورى، كۆمەڵایەتی و كولتوری لە بەرچاو دەگرین کە لەسەر پێ‌خۆنەگرتووە، هەرچەندە لە ڕواڵەتدا بەو شێوەیە نییە. بەڵام لە ناوەڕۆكدا لەرزۆك و شێواوە، هەروەها لە ڕووی ئابورییەوە هیچ بنەمایەكی دەزگا ئابووریی و سیاسییەكانى تێدا نییە و ئەوەى حوكمی دەكات دیاردەى بەرخۆریی و مەسرەفكردنە لە سەرجەم كایەكانى حكومەتدارێتی‌دا. واتە پایەكانى لەسەر بەرخۆریزم ڕاوەستاوە و هیچ بەرهەمێكی نییە، ئەمەش لەوە دەرچووە كە حاڵەت بێ بەڵكو بووە بە دیاردە . بۆ ئەوەى كاریگەرییەكانى مەسرەفگەرایی لە هەرێمی كوردستان دیاری بكەین و بچینە ناو پێكهاتەكانییەوە ، پێویستی بە چەندین توێژینەوەى ورد و قووڵ هەیە، بەتایبەت لە ڕووی ئابورییەوە . چی وایكردوە كە بەرخۆریزم بچێتە هەناوى هەموو كەرتە ئابورییەكانەوە و بەتایبەت لەوە دەرچووبێ كە چارەسەری ئابورییانەی بۆ بكرێت.
ئێستا بە تایبەت كە “ئێستایەكی ئابوورى-سیاسی”یە، واتە ئەو هەل‌ومەرجە ئابوورى و سیاسی و كۆمەڵایەتییانە چیین كە بەرخۆریزم لە كوردستاندا هەیە و ناتوانرێ چارەسەر بكرێ بەو ڕێگاچارەی خۆی كە دژی دەگیرێتە بەر. بێگومان بە سەرجەمی ئەو بكەرانەوە كە لە ئێستادا ئامادە و دەستبەكارن، هەم ئەو ئێستایە “ئێستایەكی تیۆرییە” واتە بۆ دیاردەى بەرخۆریی و مەسرەفكردن لە ئاستە جیاوازەكانی كۆمەڵگادا، پێویستمان بەو تیۆرییه ئابورییە هەیە بۆ دۆزینەوەی ڕێگا و چارەسەركردنی ئابورییەكان بۆ درم و پەتاكانى مەسرەفگەرایی لە كوردستان.
بەرخۆریزم وەك كێشەیەكی فكری و ئابوورى و سیاسی و كەلتورى، كۆمەڵێك پرسیاری تیۆری و مەعریفی ئاڵۆزی لە دەوری خۆی كۆكردۆتەوە كە هەندێكیان پێویستی بە كات و میتۆدی خۆی هەیە بۆ ئەوەى بە باشی لێی بكۆڵرێتەوە. دیاردەى بەرخۆریزم واتە مەسرەفگەراییەكی لەڕادەبەدەر لە بەفیرۆدان و بەكاربردندا، كە شتێكت لە كاڵا و خزمەتگوزارى نییە بەرهەمی بهێنی و هەر مەسرەف دەكەیت، مەسرەفکردن بە ئاشكرایی دەکرێت و لەوە دەرچووە كە شاراوە بێت. لە مێژووی ئێمەدا بەرخۆریزم بە شێوەیەك بووە بە ئەخڵاقی سەرەكی بەشێك لە تاكەكانى كۆمەڵگا و هەر مەسرەف دەكەن بێ‌ئەوەى بزانن كە شتێكیان نییە لە بەرهەم كە شوێنی مەسرەفی پێ پڕبكەنەوە. بەرخۆری لە كۆمەڵگای كوردستان بووە بە دیاردەیەكی حەشامات و جەماوەرى بەرفراوان، لەوە دەرچووە کە ئاكارى ئەم تاك یان ئەو گرووپی تایبەتی ناو كۆمەڵگا بێت بە تەنها، بەڵكوو گشتگیر بۆتەوە ، سەرجەم پرۆسەكانی گرتۆتەوە و هەناسەدانى لە بەشە ئابورییەكان بڕیوە. واتە هەم چینەكانى خوارەوە و هەم ناوەڕاست و هەم ئەو نوخبە دەسەڵاتدار و دەوڵەمەندەی بە شێوەیەكی ئەفسانەیى لە ساڵانى ڕابردوودا دەوڵەمەند بووە هەموویان بەشێكن لەو شەپۆلی بەرخۆرییەى لەم وڵاتەدا دروست بووە، ئەم بەرخۆرییە لە هەموو ئاڕاستەكاندا بوونی هەیە و كۆی گشتی پرۆسە سیاسی و ئابورییەكانى گرتۆتەوە.
دونیای ئێمە لە بەرخۆرییەوە ئاڵاون، ئاواش بەشە خوێندەوار و رۆشنبیرەكەى وڵات (وەك چینە بەرخۆرەكە) ئەوانیش بەرخۆرن. هەموو یەكە كۆمەڵایەتییەكان بەرخۆرن، خێزان، خێڵ، حیزب، مزگەوت، دەزگاكانى كۆمەڵگای مەدەنی و هەموو دەزگاكانى وڵات سەرتاپا بەرخۆرن و لە مەسرەفگەراییەكی ڕووت ئاڵاون.
خاڵێكی‌تری گرنگ ئەوەیە كە بەرخۆری وەك دیاردەیەك، خۆبەخۆ و خۆڕسك نییە و گەشەكردنێكی سروشتیی و خۆڕسكی كۆمەڵگای ئێمە دروستی نەكردووە، بەڵكوو بەر لە هەموو شتێك دیاردەیەكی سیاسییە و ستراتیژێكی تایبەتی كاركردنی دەسەڵات و مۆدێلێكی تایبەتی دەسەڵاتدرێتی دروستی كردوە و ئاڕاستەى دەكات. لە ئەدەبیاتی زانستییدا ئەوەى لە پشتی ئەم سیستەمە بەرخۆرییەوە وەستاوە ،”ئابورییەكی كرێخۆریی- ڕانتیی”یە كە لەسەر مەسرەف وەستاوە و كەرەستەى خاو، لە كۆمەڵگای ئێمەدا لە سەر فرۆشتنی نەوت، لە بازاڕەكانى جیهاندا و لەسەر خەرجكردنی پارەی ئەو نەوتە دەژی که لە ڕێگەى ئابووری كرێخۆرییەوە دەستی‌دەكەوێت.
ئابوورى كرێخۆریی بەو جۆرە لە ئابووری دەگوترێ كە داهاتە ئابورییەكان تێیدا لە ڕێگەى بەرهەمهێنانەوە بە دەست‌نایەت، بەڵكوو لە ڕێگەى بازرگانیكردن بەو كەرەستە خاوانەوە بەدەستدەهێنرێ کە لە وڵاتدا هەن. پارەى ڕەیع پارەیەكی ئاسانە و ئیشی زۆر و ماندوبوونێكی ئەوتۆی ناوێ كە بەدەستبهێنرێ. زیاتر ئاكامی دیاری و پاداشتی نەوتە كە وەك سەرچاوەیەكی مەسرەف و بەرخۆریی وەریدەگرێ و هیچی نییە لە بەرامبەردا شوێنەكەى پێ پڕبكاتەوە.
كۆمەڵگای بەرخۆر، پشت بە بەكارهێنانى كاڵا و خزمەتگوزاریى دەبەستێ نەك بەرهەمهێنان، واتە سەرمایەگوزارى و پاشەكەوتی نییە كە پایەیەكی گرنگە بۆ دەرچوون لە بازنەى بەرخۆریزم. بەرخۆری وەك پێدراوێكی ئابوورى و كۆمەڵایەتی، سیاسی و فەرهەنگی و… توانا و هێزی خۆی هەیە كە گرووپ و دەستەی خۆی كە كەڕووی مەسرەف گرتوویەتی، بە سەر گرووپ و تاقمی تردا بسەپێنێ كە هێشتا نەكەوتوونەتە ناو بەستێنی هێزی بەرخۆریزیمی یەكەمەوە. بۆیە پێویستە تارماییە ترسناكە ئابورییەكانى بەرخۆریی دەستنیشان بكەین و لێكەوتەكانى دیاری بكەین و میكانیزمی چارەسەریان بۆ بدۆزینەوە. وەك وشیار مەعروف دەڵێ: “دیاردەی بەرخۆریزم و مەسرەفگەرایی كە ڕوو دەكاتە كۆمەڵگایەك و سەرجەم كەرتەكان دەگرێتەوە، كارى لە پێشینە ئەوەیە كە دەستنیشانی نەخۆشییەكە بكرێ و دواتر قۆناغ به قۆناغ ڕێگاكانى چارەسەر بخرێتەروو و كار بكرێ بۆ وەبەرهێنان و ئەو لەشكرە بەرخۆرەى دروستكراوە، كەمبكرێتەوە و هەلی دۆزینەوەى كاركردن لەڕێگەى ئابورییەوە پێیان بدرێت”(مەعروف، ٢٠١٩).
یەكێكی‌تر لە هۆكارەكانى دروستبوونی بەرخۆریی لە هەرێمی كوردستان ، زیاتر قەیرانی بەڕێوەبردنە لە كاروباری ئیداری حكومڕانیدا، واتە دەزگا حكومییەكان كە بەرخۆریی ڕۆڵێكی سەرەكی هەیە لە دروستبوون تێیدا، بۆ نموونە لە فەرمانگەیەكدا کە پێویستی بە (50) كارمەند هەبێ، ڕێژەكەى لەوە زیاترە و بگرە دووقات كراوەتەوە بەتایبەت لە سلكی سەربازیی‌دا، ئەو كەلتوورى بەرخۆرییە گەیشتۆتە ترۆپكی خۆی كە ڕێژەیەكی زۆری مووچەخۆر هەیە بەڵام لە واقیعدا بوونیان نییە و تەنها ناوەكەیان بۆ وەرگرتنی مووچەكە هەیە. ئەمەش ئەو بەرخۆری و ئابورییە ڕەیعیەیە كە سەرچاوەكەى نەوتە و هۆكاری دروستبوونی بەلێشاوى ئەو هەموو ناعەدالەتییە كۆمەڵایەتییەیه كە لە هەرێمی كوردستان بەڕێژەیەكی بەرچاو بوونی هەیە و بەئاسانی چارەسەر ناكرێت.
یەكێكی تر لەو كێشانەى كە بەرخۆریی دروست دەكات و فەیلەسووفی ئەڵمانی (ماركۆزە) لە كتێبی (مرۆڤی تاكڕەهەند) باسی دەكات و پێی وایە: “مەسرەفگەرایی ئینسانی تاكڕەهەند لە ئاستی گشتییدا بێ‌پرسیار و مەسرەفكەر دروست دەكات”. و هەموو شتێك لە مەسرەفكردندا دەبینێتەوە، واتە مەسرەفگەرایی تەڵەیەكە كە بۆیاخكراوە و ئامادەكراوە بۆ كڕیاری مەسرەفكەر بێ‌ئەوەى بەخۆی بزانێت وەك بۆمبێكی تەوقیتكراو دەبێتە میوانێكی ناوەخت بۆ كاراكتەرى بەرخۆر.
خاڵێكی‌تری مەسرەفگەرایی پەیوەندی بە چێژپەرستییەوە هەیە كە وادەكات ئینسانی بەرخۆر تەنها بیر لە كۆمەڵێك قازانج و دەسكەوتی ئابوورى بكاتەوە، كە دواتر ڕۆڵی تێكدەرانەى دەبێ لەسەر ئاستی گشتی كۆمەڵگا و وادەكات ڕووبەرى گشتیی تووشی شڵەژان و ناڕێكی ببێتەوە و بەئاسانی بۆ سەر باری ئاسایی خۆی نەگەڕێتەوە.
ڕوویەكی‌تری مەسرەفگەرایی پەیوەندی بە ڕیكڵام و دونیای نمایشەوە هەیە، كە من و تۆی كڕیار ڕوو دەكەینە بازاڕ بۆ كڕینی كاڵایەك ، بەرخۆریی من و تۆ وادەكات كە ئارەزووی تێركردنی غەریزەى كڕینمان تەواو نەبێ و مەیلی كڕینی مەسرەفی زیاتر بكەین. ئەمەش دەرئەنجامی ڕوویەكی تری فریودەرانەى مەسرەفگەراییە لە دونیای ئەمڕۆدا كە لەڕێگەى كاڵاوە بۆ بەرخۆر و كڕیار خۆی نمایش دەكات. كوردستانیش بەدەر نییە لەو پەتایە و بەشێكە لە ساغكردنەوەى بازاڕی ئەو مەسرەفگەراییەی كە ڕوودەكاتە ئەم وڵاته.
بەرخۆریزم پایەیەكی سەرەكی و بنەڕەتییە بۆ مانەوەى سیستەمی دیكتاتۆری و دەسەڵاتەكەیان. بەو مانایە کە هەتا بەرخۆریی لەو سیستەمە ستەمكارییانەدا هەبێ، گەرەنتییە بۆ مانەوە و بەردەوامیدانى دیكتاتۆر لە سەر سوڵتەكەى بۆ ماوەیەكی‌تری درێژتر لە حوكم و ستەمكاری. واتە لەڕێگەى ئەو ئابورییە ڕەیعییەوە كە سەرچاوەكەى نەوت و گازە، تەمەنی خۆیان زیاتر درێژ دەکەنەوە ئەویش بە دامەزراندن و بەرتیلدان بەو لەشكرە مەسرەفكەرەی كە كۆشكەكەى دەپارێزن. بەشێك لەم سەربازانە لە (كایەی سێبەر)دا كار دەكەن و كۆنترۆڵی دەنگە ناڕازییەكان دەكەن و پارێزەرى ئەو كەلتووری ستەمكاریی و مەسرەفگەراییەی كۆشكی دیكتاتۆرن.
مەسرەفگەرایی خولیا و مەیلێكە هەم چێژبەخشە و هەم ئازاراوى ئەم سەردەمەیە که لە لایەن دەسەڵاتی سیاسی و ئابوورى و… دروست‌دەكرێ بۆ ئەوەى ئینسان لە ڕاكردنێكی بەردەوامدا بێ بەدوای كاڵا و خزمەتگوزاریدا، واتە عەقڵێكی ئامێریی دروستكردووە بۆ ئینسان كە دەستبەرداری خۆزگە و دونیای مەسرەفی نەبێت. بەرخۆریزم پەنا بۆ زۆر شت دەبات وەك وێنای خەیاڵكردنەوە لە مەسرەفگەرایی و ئەو چوارچێوە پڕ لە مەسرەفییەی كە سازی‌كردوە، واتە مەسرەفگەرایی دونیای مۆدێرن زۆر چڕ و ئاڵۆزە، پێویستی بە گۆشەنیگای زۆر ورد و دەقیق هەیە تاوەكوو كەلێنەكانى مەسرەف لە ڕووە ئابورییەكەیەوە بدۆزینەوە و چارەسەریان بكەین لە ڕێگای بەرهەمهێنان و داهێنانى پێشكەتووی گەشەی ئابوورى.
(سوبێكت- سوژە) ، لە نێوان ژیان و ئەندێشەى بەرخۆریی نێوكاڵایی دونیای ئەمڕۆ دا نقوم بووە، ئەو كاڵایە ژیانی داگیر دەكات و كاتى خۆی لە پارە و شتی تر بەفیرۆ دەدات. بە مانایەكی‌تر كاڵا ، ژیان و بیركردنەوەى داگیر دەكات، وەك سیستەمی سەرمایە تەنیا بە گوێرەی پێویستییەكان شتەكان ناگۆڕێ بۆ بەرهەم بەڵكوو بەكارهێنانى بۆ بەرهەمەكان دەنێتەوە واتە كڕیار بۆ كاڵاكان ئامادە دەكات و خۆی ئاوێزانى “تۆری جاڵجاڵۆكەیی ئابوورى مەسرەف” دەكات. بە مانایەكی‌تر مەسرەفگەرایی لە دونیای شاهانەى كاڵاكاندا دێوەزمەیەكە دیوە مۆدەكەى دەبینرێ، نووسەر لە وتارێكی تریدا بەناوی (سوبێكتی بەرخۆر) پێی وایە: پارادۆكسەكە ئەوەیە: “زبڵەكانى ناو بەرخۆری خۆی نابینرێت”.
لە كۆتاییدا بەو دەرئەنجامە دەگەین كە كەلتوورى مەسرەفگەرایی لە ڕووی ئابوورى و سیاسی، فەرهەنگی و كۆمەڵایەتییەوە، دیاردەیەكە كە ڕیشە و ڕیشاڵەكانى لە زۆربەى بوارەكاندا ڕەگی داكوتاوە و چارەسەرکردنەکەشی ئاسان نییە بەڵكوو پێویستی بە توێژینەوە و دەرئەنجام هەیە تا ئەوەى دەگەین بە ئەندازەیەك لە چارەكردنی مەسرەف و كەمكردنەوەى بۆ ئاستێكی دڵخۆشکەر و قەناعەتپێكراو. مەسرەفگەرایی لە ئابوورى كوردستاندا ئەوەندە فرەپەل‌وپۆیە كە ڕەگی لەنێو هەموو كایەكاندا هەیە و ئەو دۆخە ترسناكە ئابورییە كە بەرخۆری و بەكارهێنان زاڵمانە خۆی تێهاویشتووە.
ئەوەى بە پلەى یەكەم بەرپرسیارە لەم دۆخە بەرخۆرییە حیزب و ئەو لەشكرە مەسرەفكەرەیە لە ئینسان كە حیزب چیان پێبڵێ ئامادەن بۆ ئەنجامدانی. واتە ستەمكاریی حیزبی كە سەرچاوە سەرەكییەكەى ئەو ئابورییە كرێخۆرییەیە كە خۆی لە نەوتدا دەبینێتەوە و تێكەڵ بە ئەجێندایەكی ترسناكی مەسرەفگەرایی بۆتەوە. بەمانایەكی‌تر بەر جۆرێك لە “شۆكی مەسرەفگەرایی” دەكەوین كە ڕیشەكەى چەسپیوە. ئەوەى گرنگ و سەرەكییە بۆئەوەى ئابوورى كوردستان لەژێر چنگی ئەو بەرخۆرییە دەربهێنین و ڕزگارى بكەین و مەسرەف بگۆڕدرێ بۆ بەرهەم و وەبەرهێنان، پێویستی بە هۆشیارییەكی دەستەجەمعی هەیە لە هەموو بوارەكاندا تاوەكو ڕێنمایی و چارەسەری پێویست بدۆزنەوە و بیخەنە ڕوو بۆ چارەسەركردنی قەیرانەكان بەگشتی و قەیرانی بەرخۆریزم بە تایبەتی.
بەرخۆریی چییە؟
بەرخۆریی چالاكی كڕین و بەكارهێنانى ئەو شتومەكانەیە كە ئینسان لە ژیانی ڕۆژانەیدا پێویستی پێیانە. شوێنی كڕینی ئەو شتومەكانەش بازاڕە، لێرەوە بەرخۆریی و بازاڕ دەبنە دووانەیەكی لێكدانەبڕاو. لەهەر شوێنێكی دونیادا كە باسمان لە بەرخۆریی کرد مەبەستمان بازاڕە و كە باسیشمان لە بازاڕ كرد مەبەستمان بەرخۆرییه . هەموو مرۆڤێك بۆئەوەى بژی و بمێنێتەوە پێویستی بەوەیە ڕۆژانە بڕێك بەرخۆریی بكات. هاوكێشەكە لەڕووی ئابورییەوە زۆر سادەیە، ئەگەر كەسانێك نەبن نان لە نانەوایەك، یان میوە و سەوزە لە بەقاڵێك بكڕن، یان جلوبەرگ لە كۆگایەك، یان گۆڤارێك لە كتێبخانەیەك ، ئەوكات هیچ یەكێك لەو شوێنانە بوونیان نابێت و شتێكیش بەناوى ئابوریی دروست نابێت. بەم مانایە ئابوورى بۆ ئەوەى وەك كایەكی تایبەت لە كۆمەڵگادا بوونی هەبێت بەرخۆریی دەبێ هەبێت. ئەوەى هەوڵی تێگەیشتن و خوێندنەوەى مانا و دەرئەنجامەكانى ئاستی ئەم وتارە سادە و گشتییەى بەرخۆریی نییە، ئەو ئاستەى بەرخۆریی نییە که ڕاستەوخۆ گرێدراوە بە دابینكردنی پێداویستییە سەرەكییەكانى ژیانی ئینسانییەوە، واتە بەو ئاستەوە كە ئینسان پێویستی پێیەتی بۆ مانەوە و بەردەوامبوون. ئەوەى مەبەستی ئەم توێژینەوەیە بە بەرخۆرییەوە وەك ئابوورى و كەلتوور یان وەك فیكرەیەكی جەماوەرى كە باس لە بەرخۆریی لە ڕووە ئابورییەكەیەوە دەكەین زانستییانە هەڵسەنگاندنی بۆ بكەین و لێكەوتەكانى لەسەر ژیانی كۆمەڵگا دیاری بكەین. و لە ڕووی كەلتورییەوە دەتوانین وەك بەشێك لە ئایدۆلۆژیای مەسرەفگەرایی سەیری بكەین. كە وەك هێما بۆ ئارەزوو و حەز و سیاسەتێك هەیە كە بەرخۆریی بە لاوە جوانە و هەوڵی زیاتر نەخشاندن و پیرۆزكردنی دەدات، وادەكات ببێت بە دیاردەیەكی جەماوەرى واتە خەڵك هەموو مەسرەف بكەن و بەرهەمیان نەبێت. ئەمەش وادەكات بەرخۆریی لەم ئاستەدا لە ئاستە سادەكەى جیاببێتەوە و “بەها سەرەكی و باڵادەستەكانى كۆمەڵگا لە چالاكی بەرخۆرییەوە سەرچاوە بگرن”.
لە سایەى بەرخۆرییدا، سێبەری مەسرەفگەرایی وەك تۆڕێكی سیستەماتیكی ئابوورى بەناویەكداچووە و لێكئاڵاون. تەنیا بە سەیركردن دەزانی لە ناو ئەو ئوردوگا بەرخۆرییەدا كۆمەڵگا خەریكی چین و چۆن دەژین؟ ئەمەش بەشێكی تەپوتۆزی ئەو بەرخۆرییە لە ڕێگەی شەپۆلی سیاسەتەوە هاتۆتە ناو كایەكانى ژیان و ڕووبەری گشتییەوە. واتە ئەم بەرخۆرییە ڕووبەرى گشتی بۆ خۆی داگیركردوە، لەپێناو مانەوەشدا هەموو كارێك دەكات ئەڵبەت هێزی ئەم بەرخۆرییە دەبێ دەوڵەت یان حیزب یان دەسەڵاتێكی ئابورى و سیاسی گەورەى لەپشتەوە بێ، ئەگینا هیچی پێناكرێت. و مەسرەف شێوەیەكی جیوەئاسایی هەیە و خۆی شۆڕدەكاتەوە بۆ ناو پنتە بچووكەكان و دزە دەكاتە ناو پانتاییەكانى ژیانەوە، میكانیزمی تایبەتی خۆی هەیە، و ئەم شێوازە لە شۆڕبوونەوەى بەرخۆریی ئەگەر لە چەند شێوەیەكی تردا دەرنەكەوێت ئاساییە و بگرە لە جێگایەكی تردا جەبەڕووتی خۆی دەردەخات و سیستەمێكی گشتگیر و سەرتاپاگیری مەسرەفگەرایی دروست دەكات.
ئێستا بەرخۆریی وەك جۆرێك لە “لەبەرگرتنەوە” و “زڕەوێنە”ی لێهاتووە، هەندێكجار دژی حەقیقەتی خۆی دەوەستێتەوە و واقیعە مەجازییەكەى خۆی پێ‌ڕەوایە. لەم ئاستەدا بەرهەمهێنان وەك بەرخۆریی و بەكارهێنانى بێشومارەوە، پاشەكشە دەكات. واتە بەرهەمیش بەهۆی ئەوەى فەرامۆش دەكرێت بەهای ئاڵوگۆڕی دەگۆڕێ و بەرەو بەهای نیشانەى مەسرەف هەنگاو دەنێت.
فەیلەسوفی فەرەنسی (بۆدریارد) وەك ئەستورە باسی بەرخۆریی دەكات. بەختەوەریی‌ش وەك چەمكێكی مەسرەفكار، ئەو ئوستوورەیە كە كۆمەڵگای بەرخۆریی لەڕێگەى پرسی پێداویستییەوە دەیوروژێنێت تا مەسرەفی زیاتر و زیاتر بكرێت، مەسرەفێك که چیدی بۆ پڕكردنەوە نییە بەڵكوو هەر كاڵایەك نیشانەیەكە و درزێكی ڕەمزی پڕ دەكاتەوە. بەرخۆری بووە بە كۆپەیوەندییەك كە زمانى خۆی هەیە و فزوڵی خەڵك لەگەڵ یەكتردا دابەش دەكات. بەرخۆریی بۆتە سیستەمێكی نیشانەیى كە دەلالەتی زۆرتر لەوەى لێ‌باركراوە كە تەنیا بۆ پڕكردنەوەى پێداویستی بێت. چیتر ئەوە كرێكاران نین كە بەرامبەر كاڵا بەرهەمهێنراوەكان تووشی نامۆیی دەبن بەڵكو ئەوە “پاڵەوانەكانى مەسرەف”ن و بریتیین لە هەموو خەڵك كە بەهۆی مەسرەفەوە توشی نامۆیی دەبن. لەم كەلتورە مەسرەفگەرایه‌دا، دەشێت بۆنەكانیش ببنەوە بە كاڵا. ئەمرۆ بەرنامەیەكی خۆراك لەسەر تەلەفزیۆن، لە پێناوى خواردنەكەدا نییە بەڵكو لەبەر دیوە نیشانەناسیەكەیەتی كە مەسرەفكردنی زەوق و ستایلێكی تایبەتە. دانیشتن لە كۆڕی بەندبێژیدا، مەسرەفكردنی بۆنەیە و كۆی بۆنەكە ڕۆڵی كاڵا نیشانەیەكی بەرخۆریی دەگێڕێـت. لەم كەلتوورە بەرخۆرییەدا مرۆڤەكان شەكەتن بەڵام شەكەتی ماندوویەتی دۆخێكی ناچالاك نییە بەڕووی ئەنجامدانى چالاكییەكی زۆردا بەڵكو خۆی بریتییە لە ناڕەزایەتی لە دۆخی بەرخۆری خۆی.
كۆمەڵگای بەرخۆر، خۆی ڕۆڵی پێشەنگایەكی گەورە دەبینێ كە ئاوێنەكانى تیا كۆتایی هاتووە: بۆدریار پێی وایە: “ئاوێنە تووشی ئاوابوون هاتووە و له جامخانە سەری دەرهێناوە”. لە نەزمی مۆدێرندا، چیتر ئاوێنە بوونی نییە كە تاك بە باش یان خراپ ڕووبەڕووی وێنەكەى خۆی بێتەوە، ئەوەى هەیە چیتر جامخانە واتە ئەو شوێنە ئەندازەییەی مەسرەفكردن كە تاكەكەس چیتر بیری تیاناكاتەوە بەڵكو لە تەماشاكردنی جۆری شتەكان و نیشانەكان و بەرخۆری كاڵاكاندا و نەزمی پێگەى داڵەكانى كۆمەڵایەتی و… دەتوێتەوە. ئەو چیتر بیرناكاتەوە، تێهەڵدەكشێت و لە دۆخی بەرخۆریی ئابووری و سیاسی مەسرەفكردندا دەتوێتەوە.
سوبێكتی بەرخۆر
گرنگترین خاسیەت و تایبەتمەندی سوژەى مەسرەفكار لە كۆمەڵگای بەرخۆردا، كەڵەكەكردن و زۆر و زەوەندی مەسرەفكردنە لە لایەن سوبێكت خۆیەوە كە بێ‌گوێدانە دەرئەنجامەكانى كە زەرەر لە ئابوورى و گیرفانی خۆی دەدات بیر لەهیچی‌تر ناكاتەوە… سوبێكتی مەسرەفی تەنیا بیری لای ئەوەیە كە مەسرەف بكات بێ‌ئەوەى بیربكاتەوە كە تۆ مەسرەف دەكەى دەبێ لە بەرامبەردا لە شوینێكی‌ترەوە بەرهەم بهێنیت ئەگینا ناتوانی تا سەر لە بەرخۆریی مەسرەفكردن بەردەوام بیت. سوبێكتی بەرخۆریی، داواكاری زۆرە و ئەگەر بیخەیتە ئۆقیانووسێك لە خواستی‌تر، تێر ناخوات و هەردەم بیری لای ئەوەیە كە هی‌تری بۆ بێت، بێ‌گوێدانە بەرپرسیارێتی ئاستی هۆشیاری خۆی كە لە دواجاردا سەری لە ئاوابووندا نقوم دەبێت.
واتە بوونی بەرخۆریی لەو شوێنەدا لای سوبێكتی مەسرەفكار بەرجەستە دەبێ كە بەرخۆریی تیایدا دەبێ بە سەرچاوەى شوناس، دەبێ بە سەرچاوەى بەها باڵادەستەكان و دەبێ بە بەشێك لە چاوەڕوانییە سەرەكییەكانى بكەرى مەسرەفی و شتەكانى خۆی لە بەرخۆرییدا دەبینێتەوە و وای دادەنێ كە ئاوێنەى تێربوونی پێداویستیەكانى ئەوە. دەكرێ چەند قۆناغێك هەبێ كە مرۆڤی بەرخۆر پەنای بۆ دەبات و لە قۆناغی بەرخۆرییدا خۆی دەبینێتەوە، قۆناغی یەكەم قۆناغی “هەڵپەى بەرخۆریی”ە لای سوبێكت، كە جۆرێك لە پەتای بەرخۆریی بێ چاودێریی بەرخۆریی بێ قەید و شەرت و بێ‌سنور دروست دەبێ كە بكەر هەوڵ دەدات وەك تۆڕێك خەڵكی‌تریش پەلكێشی ناو ئەو جیهانی بەرخۆرییەی خۆی بكات.
جۆرێكی‌تری بەرخۆری لە ئاستی كۆ دایە، كە بەشی زۆری كۆمەڵگا وەك سوبێكتێكی گشتگیر بەشدارن لەو گەندەڵیی بەرخۆرییەدا، كە لە ئەنجامى پڕنەبوون سك هەڵگوشین دروست دەبێت. تێركردنی ئەم گرووپە ترسناكترە و كاتى زۆری دەوێ بۆئەوەى بزانێت داواكارییان چییە و چۆن قەناعەتیان پێبهێنیت؟ وەك ئەم بەرخۆرییەی ئێستا كە بەهۆی ئابورییەكی كرێخۆرییەوە دروستبووە، سوبێكتێكی زۆری كۆمەڵگا بەشدارە تێیدا و ژەمەكانى دەخوات.
بەرخۆریی و پرسی نایەكسانی ئابوریی
بەرخۆریی و نایەكسانی ئابوورى چ پەیوەندییەك لە نێوانیاندا هەیە، ئایا بەرخۆری دەبێتە هۆكارى نایەكسانی ئابووریى لە دابەشكردنى سامان و عەدالەتی كۆمەڵایەتییدا.
کاریگەری نایەکسانی ئابووریی لە پێکهێنانی بەرخۆرییدا؟
گومانى تێدا نییە كە لە هەر كۆمەڵگایەكدا پرسی نایەكسانی هەبوو ئەوا بەرخۆریی بەڕادەیەكی بەرچاو لەو ناوچەیەدا بوونی هەیە و پاشاگەردانی ئابوورى دروستكردووە و نایەكسانی هەیە لە بەڕێوەبردن و دابەشكردنی سامان و داهاتى ئەو ناوچەیەدا. و مرۆڤ بە قووڵی لە یەك جیاوازە، بەڵام كۆمەڵگاكان بۆچوونی جیاوازیان هەیە لە مەسەلەی یەكسانی و نایەكسانی و پرسی ئابوورى و بەرخۆری وەك مژارێكی ئابورى گەرموگوڕ. زۆرێك لە هۆكارەكان بەرخۆریی بە فاكتەرێكی گرنگ و بنەڕەتى نایەكسانی ئابوریى و ناعەدالەتى كۆمەڵایەتی دەزانن، بەتایبەت لە وڵاتە دیكتاتۆرەكاندا كە هەموو سەرچاوەكانى داهات قۆرغ دەكەن و سیستەمێكی ستەمكاریی پۆلیسی بونیاد دەنێن بۆ خۆیان و هەرچی لە خۆیان نەبێ وەری ناگرن و ئەوەشی لەگەڵ بۆچونی ئەواندا نەبێ یان لە كونجی زیندان توند دەكرێ، یان مەرگ دوا مەنزڵێتی. و ئەم سیستەمە ستەمكارانە بودجەیەكی خەیاڵی لە دەستە و تاقمی خۆیاندا سەرف دەكەن و بەرخۆرییەكی زۆر هەیە لە سەرجەم كایەكانى ئەم جۆرە لە حكومرانی كە هەناسەدانى ژیان تیایاندا ئەستەمە و هەموو شتێك بۆنی ستەمكاریی و بەرخۆریزمی حكومرانی ئەوانی لێدێت.
بەرخۆریی لە پەیوەندیدایە لەگەڵ گەندەڵی و ناشەفافیەتی ئابوورى، چون پێی‌خۆشە كە شەفافیەت و یەكسانی نەبێ ئەگەر وابێ ئەوا ئەو كاتە سیستەمی بەرخۆر و كاراكتەرى مەسرەفكەر ناچار دەبێ لەژێر یاسادا كۆڵ بدات و تەسلیمی واقیع ببێت. چی دەرئەنجامێك لە سزا چاوەرێی دەكات دەبێ بینۆشێت. دەشێ سەرەتا نایەكسانی ڕۆڵی هەبێ لەوەى بەرخۆری گەندەڵی بەرهەم بهێنێ.
چۆن گەندەڵی نایەكسانی بەرهەم دەهێنێ، هاوشانی نایەكسانی بەرخۆریش دروست دەكات ئەمەش ڕۆڵی حكومەت و دەسەڵاتی سیاسیی و ئابوریى كەم‌دەكاتەوە لە پرۆسە ئابورییەكاندا. واتە گەندەڵی و بەرخۆریی كاریگەرى هەیە لەسەر ئەوەى كێ چی وەردەگرێت. یان كێ چی پەیدا دەكات. لە لایەك ئەم كاراكتەرە بەرخۆر و گەندەڵانە لە هەمان ئاستدا دەستیان دەگات بە پەیوەندییە سیاسی و ئابورییەكان و هەلی بیرۆكراسییەت و فەساد و گەندەڵاندن دەدەن و حەز ناكەن پرۆسەكە بەسەركەوتویی ئیدارەى خۆی بكات.
بەرخۆریی لە كوردستان
ئەوەى ئەمڕۆ بە ڕاگوزەریش بە كوردستاندا تێبپەڕێت، دەزانێـت گەورەترین چالاكییەك ئینسانی ئێمە ئەنجامی بدات بەرخۆرییە، بەرخۆرییەكی گەورە و بەرفراوان و هەمەجۆر، هەم لە شارە گەورەكانى كوردستان و هەم لە شارۆچكە و گوندەكانیشدا. لە ڕاستی دوور ناكەومەوە گەر بڵێم كۆمەڵگای ئێمە بووە بە یەكێك لە بەرخۆرترین كۆمەڵگاكانى ناوچەكە، كۆمەڵگایەك کە ئەوەى دەیخوات خۆی بەرهەمی ناهێنێت و ئەوەشی بەكاریدەهێنێت لە شوێنی‌ترەوە دەیهێنێت. بە هەموو مانایەكیش ئەم دۆخە دۆخێكی تازەیە، كۆمەڵگای ئێمە بەدرێژایی مێژووی خۆی لەم دۆخی بەرخۆرییەى ئەمرۆدا نەژیاوە، بەرخۆریی هەرگیز چالاكیی سەرەكی ئینسان و كۆمەڵگای ئێمە نەبووە، بەشێكی بەرچاوى ئەوەشی ئەم كۆمەڵگایە بەكاریهێناوە خۆی بەرهەمهێنەرى بووە. مۆدێلی بەرخۆریی ئەمڕۆكە شێوازی بەرخۆرییەكی نوێیە، جۆرێكی تازەی چالاكیی و سەرقاڵییە كە پێشتر لە كۆمەڵگای ئێمەدا بوونیان نەبووە یان گەر هەبووبێ بەو ڕادەیەی ئەمڕۆ نییە كە سەرتاپای جەستەى كۆمەڵگای ئیفلیج و بێكار كردووە، واتە بۆتە هۆكاری ئەوەى كە خەڵكی ئێمە لەگەڵ بەرخۆرییدا دەست و پەنجە نەرم بكەن.
نووسەر “مەریوان وریا قانع”، باوەڕی وایە که سێ هۆكاری سەرەكی لە پشتی ئەم “بەهاری بەرخۆریی”یەیه و پێی وایە لە پشتی ئەم ڕاستییەوەیە كە بەرخۆریی لە دونیای ئێمەدا وەك جۆرێك لە ئایدۆلۆژیای لێهاتووە، بەو مانایەی که لە بەرخۆرییەكی سادەوە گۆڕاوە بۆ بەرخۆریزم واتە گشتگیر بووە و ئاسەوارەكانى زۆر شوێنی گرتۆتەوە. بە باوەڕی ئەم نووسەرە، یەكەمیان پەرەسەندنی ئابوورى نەوتە لە كوردستاندا تا ئەو شوێنەى دەرهێنان و فرۆشتنی نەوت بووە بە یەكێك لە چالاكییە ئابورییە دەگمەنەكانى دونیای ئێمە. دووەمیان دروستبوونی كۆمەڵێك گۆڕانكارى دیمۆگرافی و كۆمەڵایەتی و فەرهەنگی گەورەیە كە لە كوردستانی دوای ڕاپەڕیندا هاتوونەتە ئاراوە و كایەكەیان داگیركردوە و ڕووبەرێكی كۆمەڵایەتی گەورەى بۆ ویست و حەز و توانای بەرخۆریی دروستكردووە. واتە بەرخۆریی لە كوردستاندا یەكەیەكی مادی كۆمەڵایەتی و ئابوورى تایبەتی لە پشتەوەیە كە وایكردوە “دیاردەى بەرخۆری” گەشە بكات و ببێت بە “بەرخۆریزم”.
خاڵی سێیەم دروستبوونی مۆدێلێكە لە دەسەڵات و حوكمڕانی كە دەیەوێ لەڕێگەى بەرخۆرییەوە ڕەوایەتی بە بوونی ئەو شێوازە لە دەسەڵاتدارێتی بدات كە لە دونیای دوای ڕاپەڕیندا دروستبووە. ئەم گۆڕانانە بەیەكەوە وایكردوە نەكرێ بەرخۆری تەنها بۆ چالاكییەكی ئابوورى، یان بۆ ڕەهەندە سیاسییەكانى كورت بكرێتەوە، بەڵكو بووە بە ستراتیژێكی تایبەتی دروستكردنی جۆرێكی نوێ لە كەسایەتی، جۆرێكی نوێ لە ئینسان و كۆمەڵگا كە تیایدا ئابوورى و گەشە و گۆڕانی دیمۆگرافی و داواكاریی و مەیلەكانى مۆدیلێكی تایبەتی دەسەڵات بەشێوازێكی ئاڵۆز و فرەلایەن بەناویەكدا چوون و لەگەڵ یەكتر تێكەڵ بوون، واتە بەرخۆرییەكە تەنها یەك هۆكاری نەگرتۆتەوە تەنها ئابورى یا كۆمەڵایەتی یا سیاسی و فەرهەنگی بێت، ئەوەى هەیە لە كوردستاندا جۆری بەرخۆرییەكە هەمەلایەن و فرەپەل‌وپۆیە و سەرجەم ڕووبەر و پانتایی كایە گشتییەكانى گرتۆتەوە، بەو مانایەی كە هەموویان بەسەریەكەوە تۆڕێكی جاڵجاڵۆكەیی لە بەرخۆریزم دروستبووە كە لێكەوتە و كاریگەرییەكانى پێویستی بە ڕاڤەی زۆر ورد هەیە بۆئەوەى ئاسەوارەكانى دیاری بكات و چارەسەریان بۆ بدۆزێتەوە.
لە كۆتاییدا هەموو ئەوانەى باسمان كرد وایكردوە بەرخۆریی ببێتە سیاسەتێكی “خودسازی” كە بە پلەی یەكەم خودێكی بەرخۆر بە مانا ئەفلاتۆنییەكەى بەرهەم بهێنێت، بەڵام هاوكات لەوەش بەدەر نییە كە لە ژینگە كۆمەڵایەتیی و ئابورییە تایبەتەییەكەى كۆمەڵگای ئێمەدا ئەگەرى دروستبوونی تاكەكەسێكی بەرپرسیاریش بەتایبەتی مەیسەر بكات. واتە تاكێكی چاوكراوە و هەستیار و بیرتیژمان هەبێ كە بەرخۆریزم كاری تێنەكات و هەوڵبدات كە كۆمەڵگا لە ئاسەوارە مەنفییەكانى ئاگادار بكاتەوە و تەقەللای زۆریش بدات ئەم ئامانجەی زۆرترین تاك و كایەی كوردستان بگرێتەوە بۆ ئەوەى لە بەرخۆریزم ڕزگاریان بكات، وایان لێبكات كە بەرخۆر نەبن و هۆكارێكی بەرهەمێنەر بن بۆ خۆیان و پاشان خەڵك و دەوروبەرى كۆمەڵگا.
جۆرەكانی بەرخۆریی لە كوردستان
بەرخۆریی لە كوردستاندا دۆخێكی فرەجۆر و فرەڕەنگە، ئەمەش گرێدراوی شوێن و جێی كۆمەڵایەتی و توانای ئابوورى و هێزی ئەو گروپە كۆمەڵایەتییانەن كە لە وڵاتەكەدا ئامادەن. دەكرێت سێ ئاستی جیاوازی بەرخۆریی لە كوردستاندا لە یەكتری جیا بكەینەوە.
1- بەرخۆریی چینی بۆرژوا و دەوڵەمەندەكان
جۆری یەكەمیان ئاستێكە لە بەرخۆریی كە بێ‌دوودڵی دەكرێ بە ئاستی بەرخۆریی چینە بۆرژوا هەرە دەوڵەمەندەكانى خۆرئاوا و شێخەكانى خەلیج و مافیا دەوڵەمەندەكانى ڕووسیا و ئیتالیا بەراورد بكرێت. ئەمانە هەم لە ناو كوردستان و هەم لە دەرەوەى كوردستاندا ئەو جۆرە لە كردەی بەرخۆریی پیادە دەكەن كە شوێن و جێی ئەوان لە ڕیزی هەرە سەرەوەى هەرەمی كۆمەڵایەتییدا نمایش دەكات. بەرخۆریی ئەمانە تەعبیرێكی ڕاستەوخۆیە لە بڕ و ڕادەی دەسەڵاتی سیاسی و ئابوورى و كۆمەڵایەتی ڕەمزیی ئەوان. بەشێكی زۆری ئەم توێژە كۆمەڵایەتییە دەسەڵاتدارانی وڵات و ئەندامانى ئەو بازنە بچووكەن كە نزیكایەتییان لە دەسەڵاتدارانەوە كردوونی بە ملیۆنێرە تازەكانى دونیای دوای ڕاپەڕین. ئەمانە كاڵا ئەوروپییە گرانبەهاكان بەرخۆر دەكەن، خانوبەرەى زەبەڵاح و سەیرانگای گەورە دروست دەكەن و سەفەرى گران بۆ دەرەوەى كوردستان ئەنجام دەدەن و پارەى مۆڵ لە ئاهەنگەكانیاندا بە كاشی سەرف دەكەن. ئەمانە ئەو ئۆتۆمبیڵانە بەكاردەهێنن كە كارخانە گرانەكانى دونیا دروستیان دەكەن و باكیشیان لەوە نییە لەم پێناوەدا پارەیەكی ئەفسانەیی سەرف بكەن. ئەمانە هەم خۆیان هەم خێزان و كچ و كوڕ و دۆستەكانیان بۆ ئەنجامدانی نەشتەرگەرى جوانكردنی جەستە بە كاملی دەچنە نەخۆشخانە پێشكەوتووەكانى دونیا و ئەو نەشتەرگەرییانە ئەنجام دەدەن. هەندێك كەسایەتی دیاریكراوی ئەم گروپە تا ئەو شوێنە ڕۆیشتوون كە فڕۆكەى تایبەتییان بۆ هاتوچۆی خۆیان و خێزان و دۆستەكانیان كڕیوە تا ئەوەى گەشتی پێبكەن. لەناو كوردستانیشدا منداڵانی ئەم خێزانانە لە قوتابخانە تایبەتەكاندا دەخوێنن و شێوە ژیانێك دەژین كە جیاوازە لە شێوە ژیانی ئاسایی زۆربەى هەرە زۆری منداڵانی كوردستان.
2- بەرخۆریی چینی وردەبۆرژوا و دەوڵەمەندی هەڵتۆقیو
جۆری دووەمی بەرخۆریی ئەو توێژەى ناو كۆمەڵگان كە بە ڕاستەوخۆ و یان ناڕاستەوخۆ گرێدراوی چینی یەكەمن یان بەشێك لە سامان و پارەكانی چینی یەكەم كراوە بەناوى چینی دووەمەوە. یان چین و توێژی دووەم ئەو دەوڵەمەند و ساماندارانەن كە خزم و ناسیاوی توێژی یەكەمن ئەمەش پەیوەندی متمانە و باوەڕبوون لە لایەن چینی یەكەمەوە بە چینی دووەم زیاتر دەكات، كە زۆربەى مۆڵكەكانیان بكەن بە ناویانەوە بۆئەوەى بڵێن: ئێمە هیچمان نییە و بەرخۆرن نیین… ئاستی بەرخۆری ئەم چینە پلەیەك لە خوار چینی یەكەمەوەیە، بەتایبەت كە بەرخۆرییەكەیان ڕووی لە كاڵا نە هەرزان و نە گرانەكانى هاوردەى وڵاتانی دراوسێیە، بەتایبەت ئەوەى لە بازاڕەكانى توركیاوە دێتە كوردستان. ئاستی بەرخۆری ئەمانە بە چەند پلە نزمترە لە هەمان بەرخۆری گرووپی یەكەم. بڕێكی ئەم چینی ناوەندە هەمان خەون و خەیاڵی واقیعی بەرخۆری چینی یەكەمیان هەیە، بەڵام توانا و ئامرازی پیادەكردنی ئەو خەونەیان نییە، هاوكات ژمارەیەكی گەورەى ئەم چینە سڵ لەوە ناكەنەوە هەموو ڕێگایەك بۆ گەیشتن بەو ئاستی بەرخۆرییەى گرووپی یەكەم بگرنەبەر. ئەگەرچی ژمارە و زانیاری ورد و دەقیق دەربارەى ئەم گروپە لە كوردستاندا لە بەردەستدا نییە، بەڵام بەپێی ئامارە ڕەسمیەكان رێژەى ئەو خێزانانەى كە مانگانە توانایی خەرجكردنی دوو ملیۆن بۆ سەرەوەیان هەیە، (27%)ی خێزانەكانى هەرێمی كوردستان تێناپەڕێنێت(مەریوان وریا قانع، ٢٠١٢). ئەمەش مانای ئەوەیه ئەم هێزە لە باشترین دۆخدا لە چوارچێوەیەكی دانیشتووانی كوردستان تێپەڕ ناكات، ئەگەر ڕێژەكە زۆر لەوە كەمتریش نەبێ، چونكە ئەو خێزانانەى دەتوانن مانگانە دوو ملیۆن دینار زیاتر خەرج بكەن، مەرج نییە هەموویان هەمان ئاستی بەرخۆریان هەبێ، ئەمەش حەقیقەتێكە دەبێ دانی پێدابنێین. چونكە دەشێ خێزانێك لە دوو كەس پێكهاتبێ بەڵام خێزانێكی تر لە هەشت كەس پێكهاتبێ، ئەمەش مانای ئەوەیه توانایی بەرخۆریی خێزانی یەكەمیان زیاتر دەبێ لە خێزانى دووەم، چونكە بە ژمارە ئەمان كەمترن و دەتوانن بەو پارە و داهاتەى هەیانه لە خێزانى دووەم بەرخۆرییەكەیان باشتر و زیاتر بێ، ئەڵبەت ئەمە بۆ خۆیان باشە ئەگینا لە ڕووە ئابورییەكەیەوە مەسرەفە و لەگەڵ ئەخڵاق و بنەما ئابورییەكاندا نایەتەوە.
3- بەرخۆری چینی هەژار و پەراوێزنشینەكان
بەرخۆریی ئەم چینە بە ڕادەیەكی زۆر لە خوار دوو چینەكەى ترەوەیە لەمەر مەسرەفكردنەوە، چونكە ئەم چینە بەشی خۆیان بەرخۆرییان هەیە بەڵام بە هۆكارى ئەوەى بەشی ئەوە پارەیان نییە وەك چینی یەكەم بكەن. واتە ئەمان پەراوێزخراوەكانى كۆمەڵگان ، هەندێكیان ئاستی بژێویان زۆر لە خوار ژیانی ئاساییەوەیە و بگرە خێزانی واهەیە كە ناتوانێ خۆراكی ڕۆژانەى خۆی پەیدابكات. بە مانایەكی‌تر بەرخۆریی لێرەدا بە نیسبەت ئەم گرووپەوە، لە نزمترین ئاستی‌دایە بە بەراورد بە دوو چینەكەى دیكە.
ئەم ژمارانە وێنەى ئەم ئاستە تایبەتەى بەرخۆریمان بۆ ڕوون دەكەنەوە:
لە سەدا حەوتی خێزانەكانى كوردستان خەرجی مانگانەیان لە (500) هەزار زیاتر ناتوانێ تێپەڕ بكات، واتە (25%) ی خێزانەكانى‌تر خەرجی مانگانەیان لەنێوان زیاد لە ملیۆن و كەمتر لە ملیۆنێكە. لەدوای ئەمانیشەوە (41%)ی خێزانەكانى هەرێمی كوردستان كە پارەكەیان خەرج دەكەن مانگانەیان لە ملیۆنێك دینار كەمترە، بەڵام ناگاتە دوو ملیۆن. بە واتایەكی تر ڕێژەى (73%)ی خێزانەكانى كوردستان ئاستی بەرخۆرییان نزمترە و ئەمەش زۆرینەى كۆمەڵگای ئێمە دەستنیشان دەكات.
وەك دەبینین توانایی خەرجی ئەم چینە لە ڕووی بەرخۆرییەوە نزمە و ئاستی بژێویان دیاریكراوە، لەناو ئەو هەڵئاوسان و بەرزبوونەوە بەردەوامانەى نرخی شتومەك و گرانییەی كوردستاندا ، ئەم خێزان و تاكەكەسانە ناتوانن خەرجی و مەسرەفی زۆر بكەن. بەڵام هاوكات ئەم زۆرینە دەسكورت و كەمدەرامەتە “زۆرینەیەكی نابەرخۆر” نییە، ئەمانە شێوازێكی تایبەتی بەرخۆرییان هەیە. بڕێكی گەورەى ئەو بازاڕە هەرزانەى لە وڵاتەكەدا هەیە كە جۆر و كواڵێتیەكەیان نزمە و باش نییە، ڕووی لە بەرخۆری ئەم كاڵایانە كردوە. ناوەندی سەرەكی لەم مەسرەفە تایبەتییەدا بریتییە لەو بڕە لە كاڵا هەرزانانەى وڵاتی چین كە لە ڕێگای بازرگانییەوە هێنراونەتە كوردستان. كاڵایەك نە مەرجەكانى تەندروستی و نە مەرجی ئابورى و نە مەرجی مانەوە، بگرە هیچ جۆرە مەرجێكی پۆزەتیڤییان تێدا نییە، ئەوەی هەیانە تەنها هەرزانییە و بەس. لەڕاستییدا ئەم جۆرە كاڵا و خزمەتگوزارییە هەرزانە چینییانە سەرچاوەى چەندان بیمارى و نەخۆشی ترسناكن و سەرچاوەیەكی سەرەكی پیسبوونی بەرفراوانی ژینگەشن. لە ئێستادا جگە لە نەبوونی توانای ئابوورى بۆ گواستنەوەى شێوازی بەرخۆریی ئەم زۆرینەیە بۆ ئاستی یەكەم و دووەمی بەرخۆریی، هاوكات لانیكەمی هۆشیاریی ئابوریى و تەندروستی بە مەترسییەكانى بەرخۆری خراپ و بەكارهێنانى ئەو كاڵا بێمەرجانە لە ئارادا نییە كە بازرگانییەكی نابەرپرسیار و چاوچنۆكانەی پارەپەیداكردنی چینی دەستڕۆیشتووی دەسەڵاتداران.
ماوەتەوە ئەوەى بڵێین كە نەبوونی هۆشیارییەكی ڕەخنەیی و نەبوونی هیچ بزوتنەوەیەكی كۆمەڵایەتیی و ئابوریى بەرفراوان جا لەسەر ئاستی تاک و كۆ دژ بەم بەرخۆرییە نابەرپرسیارانەى چینی دەسەڵاتدارانی بەرخۆریزم، هۆكاری سەرەكییە بۆئەوەى دیاردەى مەسرافگەرایی ئابوریى لە كوردستاندا بە فراوانی تەشەنە بكات و ئاسۆیەكی ڕەخنەگرانە و بەرپرسیارانە و چارەسەركەر نابینرێ، بۆیە بەرخۆریزم بەشێوەیەكی تۆكمە و پتەو، زەبر و شۆكی ئابوورى خۆی دەسەپێنێت.
لێكەوتە ئابورییەكانى بەرخۆریزم- مەسرەفگەرایی لە كوردستان
لێكەوتەی ئابووری
یەكێك لە هۆكارەكانى دروستبوونی ئەو مەسەرافگەراییە ئابورییە، نەبوونی دەستەیەكی خەمخۆر و دەسەڵاتداری شارەزا و لێهاتوویه كە بتوانێ لە كاتى قەیرانە ئابورییەكاندا هەلەكان بە فیڕۆ نەدات و چارەسەر بۆ قەیرانەکان بدۆزێتەوە. بەتایبەت دیاردەی ئەو مەسرەفگەراییەى كە بەرۆكی كوردستانى گرتۆتەوە ئەو “یەكسانییە ئابورییە” ی گۆڕیوە بۆ “شڵەژانی پێوانى مەسرەفگەرایی ئابوورى” كە هۆكارەكەى بە پلەى یەكەم پشت‌بەستنە بە نەوت وەك سەرچاوەى یەكەمی دابینكردنی بودجەى وڵات، ئەمەش كێشەى گەورەى ئەو مەسرەفگەراییەیە، كە لە پەنای نەوتدا وەک سەرچاوەیەكی ئابوورى، سوپایەك لە ئینسانی بەرخۆری دروستكردوە.
شادەمارى بەرخۆریی لە كوردستاندا ئابورى نەوتە وەك تاكە داهات بە پلەی یەكەم. فرۆشتنی نەوت لە بازاڕەكانى دونیادا و خەرجكردنی پارەكەى لەڕێگەى بەرخۆرییەوە ئەو پاشخانە ئابووریە سادەیەیە كە لە پشتی دیاردەی بەرخۆریزمە لە كوردستان. ئەمڕۆ كۆمەڵگای ئێمە بە تەواوەتی پشتی بە پارەى ئابوورى نەوت بەستووە و لە دەرەوەى ئەمە شتێكی ئەوتۆی نییە پێداویستییە سەرەكییەكانى ژیانی ئەو چەند ملیۆن ئینسانەى لە كوردستاندا دەژین، دابین بكات. وەك ئەو دۆخەى كە ئێستا حكومەتی هەرێمی كوردستانى تێكەوتووە بە هۆی ئابوورى نەوتەوە، كە پارەى كارمەندانی پێ دابین ناكرێ، وا بۆ ماوەى سێ مانگ دەچێ مافی فەرمانبەرانی مانگی (1ی ساڵی 2020)ی نەداوە. ئەو سیستەمە سیاسییەش كە لە پاڵ ئابوورى نەوتدا دروست و باڵادەستكراوە سیستەمێكی كرێخۆرییە كە خۆی لەسەر ئابورى نەوت بونیاد نراوە، كە ئابوورى نەوتیش دابینكەرى ئەو هەموو كرێخۆرییە كە خۆی دروستی‌كردوە. حكومەت دەیەوێ لەسەر شێوازی وێنەى دەوڵەتەكانى كەنداو ئەو گەشە ئابورییە بگوازێتەوە، كە ئەوان دروستیان كردوە. ڕاستە ئەوان خۆشگوزەرانی ئابووری و بژێوییان تارادەیەكی باش بۆ خەڵک فەراهەم كردووە بەڵام لە لایەكی ترەوە ئەو ئابورییە ڕەیعییە كە بەهۆی نەوتەوەیە، ستەمكارییەكی درێژخایەن و خنكێنەرى دروستكردوە، كە هەناسەدانى سیاسی و جیاوازی سیاسی بنبڕ كردوە و دەكرێ بە “ستەمكاریی نەوت” ناوزەدى بكەین. ئەم ستەمكارییە نەوتییە هۆكارێكی سەرەكییە بۆ مانەوە و بەردەوامیدانی ئەو سیستەمە سوڵتانیى شێوە فاشیستییەى دەوڵەتانى ناوچەكە و كوردستانیش بەشێكە لەو سیستەمە ستەمكارییەى كە ئابوورى نەوت سەرچاوەكەیەتی. بگرە ئەم شێوازە لە دەوڵەتانى ئابوورى نەوتی لە ناوچەكەدا هەركامیان بگری سیستەم و دەسەڵاتی سیاسییان بە هەڵبژاردن یان گواستنەوەى ئاشتییانە و ئازادانە بۆ بەرامبەر چۆڵ‌نەكردوە، بگرە هۆكارێك كە كودەتا یان خۆپیشاندان یان دەستی دەرەكی یان شۆڕشی جەماوەری لایبردوون. ئەم دەسەڵاتە ستەمكارییە نەوتییەی وڵاتانى ناوچەكە حەزیان بە دیموكراسی و ئازادی سیاسی و ئابوورى و كۆمەڵایەتی نییە، ئەو ستەمكارییە نەوتییە لە كۆتاییدا لەناوی‌بردوون.
ئابوری كرێخۆریی: نەوت وەك بەشێك لە بەرخۆریزم
ئابورى كرێخۆری ئەو ئابورییەیە كە داهاتی وڵات و بەتایبەت داهاتى ئابورى كوردستان لە ڕێگەى فرۆشتنی یەكێك لە سامانە سروشتییەكانەوە دابین دەكات، گەرچی ئابوورى كرێخۆریی جۆرە ئابورییەكە كە ڕیشەكەى دەگەڕێتەوە بۆ سەردەمانى پێش سەرمایەداری مۆدێرن و لە ئاستی تاكەكەس و گروپی بچووكدا كارا بووە و مۆڵكانەیەك بەرامبەر بە زەوى و موڵكێك وەرگیراوە. كوردستانیش خاوەنی ئەم جۆرە ئابورییەیه و نەوت بەشێكی سەرەكی داهات فەراهەم دەكات، لە ئابوورى سیاسییدا قسە زۆر كراوە لەسەر ئەم جۆرە ئابورییەو جەخت لەسەر ماهییەتی دژە دیموكراتیکی ئەم ئابووریە كراوە، چونكە دەسەڵاتداران بەبێ ئەوەى بە پرۆسەى بەرهەمهێنان و باج و عەقڵانییەتی پرۆسە ئابورییەكاندا بڕوات، دەبنە خاوەنی ئابوورى و داراییەكی زل و راستەوخۆ، لێرە دایە کە لە خەڵك بێ‌منەت دەبن و سەرمایەیەكی زۆر كەڵەكە دەكەن و خەڵك دەكڕن و پاشان چەك و تەنانەت پشتیوانی ئەمنیش بۆ خۆیان دەكڕن… بەڵام ئەوەى لێرەدا بۆ ئێمە گرنگە و بۆ ماهییەتی توێژینەوەكەی ئێمە بایەخی هەیە، ئاوڕدانەوەیەكی كورتە لەسەر لێكەوتە ئابورییەكانى ئەم جۆرە لە ئابووری كرێخۆریی و ئابوریى نەوت، بەهۆی ئەو پارە مۆڵ و خێرایەی كە دێتە گیرفانی حیزبە ستەمكارەكانى كوردستانەوە. بازنەى ئەم كرێخۆرییە نەوتییە كە “ستەمكاریی نەوت، ستەمكاری حیزبی” دروستكردوە… كە ئەوەى لەگەڵیاندا نەبێ بە دژە دیموكراسی و دژە بە وڵات ناودەهێنرێـت.
بەمانایەكی‌تر، ئابورى كرێخۆری نمایشی شێوازێكی‌ترە لە ستەمكاری بەرخۆرییانەی دەسەڵات کە بە چەندین جۆر خۆی دەخاتەڕوو، لە ڕوویەكەوە ئەم ئابورییە كرێخۆرییە بۆ ختووكەدانى هەستی عەوامپەسەندانەى زۆرینەی جەماوەرە بۆ ئەوەى كە دەوڵەتیان بۆ دروست‌دەكات، ئەم نەغمەیە لە كوردستان ماوەیەك بانگەشەی گەرمبوو، لەو ماوەیەدا پارەیەكی زۆر بەناوی بانگەشەی هەڵبژاردنەوە وەك كەمپین بۆ ئەم پرۆسەى دەوڵەتسازییە سەرف دەكرا، كە هیچ ئەنجامێكی نەبوو جگە لە كارەسات و ماڵوێرانی ئابوورى، كە مەسرەفگەراییەكی نوێی ئابوورى بوو بۆ بانگەشەكردن.
ئابورى نەوت یان ئابوریی تاڵانی/ چەتەیی
ئەوەى بۆ ئێمە گرنگە بیركردنەوە و ئاوڕدانەوەیەكی ڕادیكاڵ و ڕیشەییانەیه لە سەر دیاردەی بەتاڵانبردنی نەوتی كوردستان بەناوى ئابوریی سەربەخۆییەوە، كە ئەمەش هیچ بنەمایەكی یاسایی و پشتڕاستكردنەوەى لە سەر نییە و هیچ پشتیوانێكی نێودەوڵەتیی و ناوچەیی و ناوخۆیی نەبوو. ئابوورى نەوتی هەرێم ڕۆڵی پارێزەر بۆ خەڵكەكەی دەبینێ یان ئابورییەکە کە لە خزمەت ئەجێندای دەرەكی‌دایە بەتایبەت بۆ وڵاتی توركیا، گومانى تێدانییە كە نەوتی هەرێم وەك كرێگرتە زیندووكەرەوەى ئابوورى توركیا بوو ، و دەكرێ بە “ئابورى بە وەكالەت بۆ توركیا” ناوزەد بكرێ. گرێبەستێكی پەنجا ساڵی لەسەر وزەى كوردستان بەگشتی و نەوت بە تایبەتی لەگەڵ توركیادا كراوە. نەوتی هەرێم بۆ توركیا وزەپێدەرى ئابورییەكەى بوو كە دووبارە دژی كوردستان بەكاربهێنرێتەوە بەتایبەت ئەمیان ڕەهەندێكی سیاسی هەبوو لە پەیوەست دژ بە ڕۆژئاوای كوردستان. لەبارەى پەیوەندی نەوت بە تاڵانییەوە دەگەڕێینەوە بۆ بۆچوونەكانى دكتۆر مێهرداد وەهابی مامۆستای زانكۆی سۆربۆنی شیمالی، ئەو لەو باوەڕە دایە كە ئەو دەوڵەتانەى كە لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدان و پێشكەوتوو نین بەڵام بڕێكی زۆر لە سەرچاوەى وزەیان لە نەوت و گاز و… هەیە، ئەو دەسەڵاتداریەتییەی هەیانە ئازاد نییە بەڵكو نەوت و گازەكە بووە بە سەرچاوەى ستەمكارییەكی تازە و دەركەوتوو كە دەكرێ بە ستەمكاری بە تاڵانبردنی نەوت ناوی بەرین. وەهابی ئەم دەوڵەتانە بە دەوڵەتانى وێرانكار ناو دەهێنێ و پێی وایە نەوت فاكتەرێكی بەهێز و بەردەوامیدەرە بۆ مانەوەى دەسەڵاتی ستەمكارییان.
هەڵبەت لە كوردستانیش بەرخۆریزم چەندەها ئایكۆنی فووتێكراوى پارەى ئابوورى بەتاڵانبراوى نەوتی گەورە كردووە، كە شاهانە لەسەر ئەو پارەی نەوتە یاری دەكەن و بەمانایەكی تر مەسرەفگەرایی ئابوورى نەوت لە كوردستان لە پلەى تەواوی كوڵانی خۆیدایە و دەرەچەیەك یان ئاسۆیەكی خۆشبەخت بەدی‌ناكرێ كە ئابورییەكەى چارەسەر بكات كە ژیانی دانیشتووانى هەرێمی كوردستانی لەسەر بەندە و ئەوە نەبێ، دەبێ چاوەڕێی دەرئەنجامى ترسناك و وێرانكەرى تری ئابورى بەتاڵانبراوی نەوت بۆ جەماوەرى كوردستان بكەین.
چارەسەری قەیرانی بەرخۆریزم
بۆئەوەى چارەسەری بەرخۆریی بكەین وەك دیاردەیەكی ترسناكی ئابوریی و كۆمەڵایەتیی كە بەرۆكی كۆمەڵگای كوردیی گرتووە، دەبێ حكومەت وەك بكەرى سەرەكی سەرجەم دەسەڵاتە كارگێڕی و سیاسی و ئابورییەكانی، چاوبخشێنێتەوە بەسەرجەم كەرتەكاندا و بیر لەوە بكاتەوە دەرئەنجامی ئەو قەیرانی بەرخۆرییە چارەسەر بكات، یان هیچ نەبێ لانی كەم كەمی‌بكاتەوە. ئەویش بە هەماهەنگی‌كردن لەنێوان كەرتی تایبەت و گشتی و كەسانی پسپۆڕ و شارەزای ئابوورى و بوارەكانى‌تر، بەوەى وەبەرهێنانى ناوخۆ زیاد بكات و مەسرەفكردن كەمبكرێتەوە، و چاوبخشێنێت بە كەرتەكانى ئابوورى وەك نەوت و گاز، كشتوكاڵ، گەشتیاری و پیشەسازی، سیستەمی بانك و وەبەرهێناندا، بۆ ڕێكخستنەوەیان و دیاریكردنی ڕێرەوی كاركردنیان و شەفافكردنەوەیان بەشێوەیەكی چالاك.
بۆ ئەوەی سیستەمی وەبەرهێنان چاك بكرێتەوە پێویستە مەسرەفكردن وەك پەتایەكی ئابوورى هەوڵی بنبڕكردن یان سستكردنی بدرێ، نەك بەو مانایەی كە مەسرەفكردن بنبڕ بكرێ، بەڵكوو كارێكی ئابوورى وەها بكرێ، كە بەرخۆری كەمبكرێتەوە چونكە بەیەكجاری لەناونابردرێت. لە بەر ئەوەى مەسرەفكردن كە كاڵایە و نمایشی خۆی دەكات، زێدەڕەوییەكی لەئەندازەبەدەر بۆ بەرخۆری كاڵاكانى دەكات و وادەكات كە ئینسان دیلی ناو تەڵەى فریودەرانەى دارایی مەسرەفكردن ببێت.
پێویستە چاوێكی جدی به پەیوەندی نێوان كەرتی گشتی و تایبەتی‌دا بخشێنرێتەوە، پەیوەندییەك كە هاوبەشی لە كاركردن و هاوبەشی ئابوریی‌دا هەبێ. لەسەر بنەمای سەربەخۆكردنی وەبەرهێنان و كەمكردنەوەى مەسرەفكردنی ئابوورى، واتە سیستەمی دارایی و ئابوورى كوردستان سەرلەنوێ ڕێكبخرێتەوە. و ئابوورى بۆ سەرجەم ئینسانەكانى كوردستان بێت، و ئاڕاستەكردنی وەبەرهێنان بەرەو پرۆژە ئابورییەكان و بۆ پاراستن و دوركەوتنەوە لە بەرخۆری و زێدەڕەویكردنی مەسرەفكردن. و دورخستنەوەى هەموو شێوەكانى قۆرغكارى مەسرەفكردن چ لە لایەن كۆ و تاكەوە بێ كە ئامانجیان بەرخۆرییە، و ڕێگەیان لێبگیرێت و بەرژەوەندی گشتی لەبەرچاو بگیرێ. و هێنانە كایەی پەیوەندی گرێبەستێكی هاوبەشی وەبەرهێنانی ئابوورى و ئەخلاقی كۆمەڵایەتی كە زەمینەى هاوبەشی وەبەرهێنان فەراهەم بكات، تا چارەسەری بەرخۆری بكەین، لە كۆتاییدا دیاردەى بەرخۆریزم لە كوردستاندا كەمبكرێتەوە و ڕێگری لێبكرێ. تاكە چارەسەر هەلێكی گشتیگرییانەیە لەپێناو هێنانەكایەكی هاوبەشی ئابوورى كە عەدالەتى كۆمەڵایەتی و ئابورى بۆ گشت ئینسانەكان لەبەرچاو بگرێ و غەمی گشتی و بەرژەوەندی گشتى ئابوورى و كۆمەڵایەتی پێش هەر شتێك بێ بۆ ئینسانەكان، ئەوا بەو شێوەیە مەسرەفكردن تاڕادەیەك بنبڕ دەكرێت و دەتوانین چارەسەرەكان لەم خاڵانەدا كورت بكەینەوە:
- پێویستە ئابووری لە خزمەتی سەرجەم خەڵکی کوردستان بێت، نەک تەنها چینێکی دیاریکراو.
- گرنگە وەبەرهێنانەکان بەرەو پرۆژە بەرهەمهێنەرەکان ئاڕاستە بکرێن و دوور بکەوینەوە لە بەکاربردنی زێدەڕۆیی و بێ پلانی.
- دەبێت ڕێگە لە هەموو جۆرەکانی قۆرغکاری بگیرێت، چ لە لایەن تاک یان کۆمەڵەوە بێت کە تەنها ئامانجیان بەکاربردنە.
- پێویستە پەیوەندییەکی گرێبەستی هاوبەش لە نێوان وەبەرهێنانی ئابووری و بەها کۆمەڵایەتییەکان دروست بکرێت، کە زەمینەی وەبەرهێنانی هاوبەش فەراهەم بکات.
- چارەسەری کێشەی بەکاربردنی زێدەڕۆیی لە کوردستان پێویستی بە هەنگاوی گشتگیر هەیە کە دادپەروەری کۆمەڵایەتی و ئابووری بۆ هەموو تاکەکان دەستەبەر بکات.
- بەرژەوەندی گشتی و خێری هاوبەش دەبێت لە پێش هەموو شتێکەوە بێت، بۆ ئەوەی بتوانین بەکاربردنی ناپێویست کەم بکەینەوە.
- تەنها بە دروستکردنی سیستەمێکی ئابووری یەکسان و دادپەروەرانە دەتوانین کێشەی بەکاربردنی زێدەڕۆیی چارەسەر بکەین.
دەرئەنجام
بەرخۆریی و مەسرەفگەرایی و گەیشتن بە قۆناغێكی بنبەست و مەترسیدار، و بوون بە ئایدۆلۆژیایەكی ڕۆژانەی دەسەڵات و جەماوەر دەتوانرێ چارەسەر بكرێت. دەتوانین بڵێین ئەمڕۆ شێوازێكی نوێی “خودسازی” لە كۆمەڵگای ئێمەدا لە دروستبووندایە، خودسازییەك بە پلەیەك دەست و پەنجەكانی دەسەڵات لە ڕێگای بەرخۆرییەوە ئاڕاستەى دەكات، بێگومان ناتوانێت هەموو دەرئەنجامەكانى كۆنترۆڵ بكات.
پرۆسەى بەرهەمهێنانى ئەم خودە بەرخۆرە یەكێكە لە ئامرازە هەرە سەرەكییەكانى ئەو مۆدێلە لە دەسەڵات كە ئەمڕۆ باڵادەستە و زۆر ئەستەمە چارەسەر بكرێت كە سەرچاوەكەى مەسرەفگەراییە. دروستكردنی ئەم خودەش بەشێكە لە ستراتیژی بەگژداچوونەوەى ئەو قەیرانە قووڵانەى كە ڕووبەڕووی هاوڵاتی و كۆمەڵگا بۆتەوە و دەسەڵات و حیزب سەرچاوەكەیەتی. بەرپرسە حیزبییەكانى شاخ و دوێنێ، سەرمایەدار و دەوڵەمەندە بەرخۆرەكانى ئەمڕۆن، ئەوانەى لە دوای ساڵی (1991)ەوە هیچ شتێكیان نەبوو لە ئابوورى و مۆڵك بەڵام ئەمڕۆ ملیاردێرن و سەرمایەداری پلەیەكی گەورەن.
مەسرەفگەرایی، وەك دیاردەیەكی ئابوورى و كۆمەڵایەتی كە لە كوردستاندا پەرەی‌سەندوە، گروپێك لە هاوڵاتی لەپڕ و بێ‌هۆ كە حیزب كردوونی بە سەرمایەداری بەهێز و خاوەن پرۆژە، لە لایەكی ترەوە زۆرینەیەكی بێشومار لە هاوڵاتی كە ژیانیان مامناوەند یان لە خوار هەژارییەوەیە، كە پەراوێزنشین كراون و بگرە ژەمەخواردنی ڕۆژانەیان دەستناكەوێت، و بێگوومان سەرچاوەكەى ناعەدالەتییەكی ئابوورى و كۆمەڵایەتییە كە حیزب دروستكەرێتی و لەڕێگەى پارەى ئابورى نەوتەوە، ستەمكارییەكی بێئەندازە و ناعەدالەتی دروستكردوە. بۆئەوەى لە ڕووە دزێو و كوشندەكانى بەرخۆریی تێبگەین: دەبێ بەدوای پنتە شاراوەكانى بەرخۆریزمدا بڕۆین و بیدۆزینەوە، و ئەو كۆمەڵگا و تاكەكەسە فووتێكراو و هەڵخەتێنراوەى بەناوى خۆشبەختی بەرخۆرییەوە دروستكراوە ، دەرزییەكی پێدابكەین و بیتەقێنین. لە بەرامبەردا تاك و كۆمەڵگایەك دروست بكەین كە خاوەنی خۆی بێ، ئەمەش هەوڵ و كات و وزەی ئابوورى و كۆمەڵایەتی و ئینسانی خەمخۆری دەوێ بۆ ئەوى بە هاوكارى هۆشیارییەكی دەستەجەمعی ڕەخنەگرانە بەر بە لێكەوتەكانى مەسرەفگەرایی بگرین و كۆمەڵگا و تاك لە ئاسەوارە خراپەكانى ئاگادار بكەینەوە و پێیان بڵێین كە مەسرەف وەك كاڵا نمایشت دەكات، ئەی مرۆڤ ئاگاداری خۆتبە، ئەگینا مرۆڤبوونت دەكەوێتە ژێر مەترسی و پرسیارەوە، بۆیە بیربكەرەوە .(سوقرات) گوتەنی “خۆت بناسە” و خاوەنی خۆت بە بۆ بڕیاردان و بیركردنەوە لە بەرژەوەندی خۆت و كۆمەڵگا. دەكرێ بە بەڕێوەبردنێكی دروستی ئابووریی و داهاتی نەوت زەق و چڕ بكرێتەوە.
سەرچاوەكان
ئا- كتێب:
1- جامعە مصرفی، ژان بودریار، ت: پیروز ایزدی، تهران، 1389.
2- انسان تك ساحتی، هربرت ماركوزە، ت: محسن مویدی، تهران، 1350.
3- دیالەكتیكی ڕۆشنگەرى، تیۆدۆر ئادۆرنۆ و ماكس هۆكهایمەر، و: هاوژین مەڵا ئەمین، سلێمانى،
4- مێژوو و هۆشیاری چینایەتی، جۆرج لوكاچ، و: هادی محمدی، سلێمانی، 2006.
5- كۆمەڵگا و غەریبەكانى، مەریوان وریا قانع، سلێمانى، 2018.
6- دوا خەندەى دیكتاتۆر، بەختیار علی، سلێمانى،2020.
7- چۆنە تا ئێستا هەموو شت ئاوانەبووە؟، ژان بۆدریار، و: وەلید عومەر، سلێمانى، 2019.
8- توركیا و هەرێمی كوردستان: چ جۆرە پەیوەندییەك؟، د. سەردار عزیز، سلێمانى،2015.
9- لە چ ئێستایەكدا دەژین؟، مەریوان وریا قانع، سلێمانى، 2012.
10- گۆڤاری كۆنسێپت، كۆمەڵێك نوسەر، وتارى پرسی نایەكسانی ئابورى لە هەردوو تیۆری سەرمایەی مرۆیی و تواناداریی مرۆییدا، نیاز نەجمدین، سلێمانى، 2013.
ب- وتار:
1- ئابوری كرێخۆری كەلتورى كوردی، ن: وەلید عومەر، 2018.
2- ژینگە، مەسرفگەرایی و…، ن: كەڤین هاریمەن و كەڤین نانس، و: هێمن خالید، 2017.
3- كاڵا و مەسرەف، ن: هاوار محمد، 2013.
4- لەعنەتی سامانى سروشتی: نەوت و گاز بەنمونە، ن: دانا حەمید، 2020.
5- سوبێكتی بەرخۆر: ن: دانا حەمید، 2024.
6- قەیرانی بەڕێوەبردن لە هەرێمی كوردستان، گفتوگۆ لەگەڵ: پرۆفیسۆر: د. وشیار معروف، 2019.
س- چاوپێكەوتن یا دیداری تەلەفزیۆنی
1- دكتر مهرداد وهابی، بی بی سی فارسی.